استارین وب

نام علمی : Silybum mariamum

تیره ی : Asteraceae

گیاهشناسی :

خارمریم گیاهی است یک ساله، علفی، مدیترانه ای و مقاوم به خشکی و درجلگه های هموار با آب وهوای گرم و در خا کهای سبک شنی می روید.این گیاه در نقاط مختلف ایران به صورت وحشی یافت می شود و دررویشگاه های طبیعی خود در برخی مناطق معتدل که شرایط آب وهوای مدیترانه ای دارند )مانند استان های گلستان، مازندران و گیان( قادر به گذراندن دوره سرمای زمستان است. به همین دلیل می تواند به صورت محصول پاییزه نیز در آن مناطق کشت شود، ولی در نواحی سردسیری مناطق مدیترانه ای باید در فصل بهار کشت شود.

خارمریم نوعی گیاه دارویی ایستاده است که ارتفاعش معمولاً بین یک تا سه متر است. این گیاه برگ های خاردار و شیره چسبناک و شیری رنگ دارد و از طریق بذر تولیدمثل می کند. بذر این گیاه در خاک عمدتا پس از اولین باران پاییزی و در بعضی مناطق در اواخر زمستان جوانه می زند. سپس در اوایل بهار گیاهچه رشد می کند و برگ های زیادی تولید می کند که به صورت روزت است  و سپس ساقه گل دهنده تولید می کند.

ویژگی متمایزکننده گیاه دارویی خارمریم از گیاهان دیگر، حضور لکه ها یا خطوط سفید در طول رگبرگ هاست. برگ های این گیاه به رنگ سبزتیره هستند و وجود لکه های سبزرنگ کلروفیل دار و سفیدرنگ که بر اثر ایجاد فاصله بین غشای سلولی و سلول های کلروفیل دار مزوفیل ایجاد می شوند، به ظاهرِ برگ حالتی شبیه به سنگ مرمر می دهد.

سطح فوقانی برگ براق است و رگبرگ ها و لکه های سفیدرنگ دارد؛اما سطح تحتانی آنها تیره تر است و پرزهای بیش تری دارد. برگ های خاردار کاماً از یکدیگر جدا هستند، لبه های مواج دارند و طول آنها به60 سانتی متر می رسد. برگ های پایه نیز حدود 50 سانتی متر طول و 25 سانتی متر پهنا دارند. برگ های این گیاه به صورت متناوب روی ساقه قرار دارند و دمبرگ آنها بلند و خاردار است. ریشه این گیاه از نوع ریشه های راست است و انشعابات متعددی دارد.

در انتهای هر ساقه تنها یک گل مرکب قرار دارد که قطرش حدود 5 تا 10 سانتی متر است. این گل ها دیسکی شکل و به رنگ قرمز ارغوانی هستند و گل آذین بزرگی دارند که با برگ های تغییرشکل یافته در قاعده گل به همراه خارهای حاشیه ای کوچک تر در نزدیکی قاعده احاطه شده اند.

طول خارهای هر براکته 5 تا 9 سانتی متر است. قطر گل آذین ها تا 10 سانتی متر هم می رسد. طول دانه های این گیاه بین 6 تا 8 میلی متر است و وزن هزار دانه آنها 23 تا 31 گرم است. دانه ها پهن، صاف، براق و لکه دار هستند و رنگ آنها ممکن است از سیاه تا قهوه ای متغیر باشد. دانه ها دارای یک دسته پرزهای خاردار کوچک هستند که دائمی نیست و هنگامی که دانه بالغ می شود، می ریزند. هر گل 50 تا 200 دانه تولید می کند و دانه ها قادرند حداقل به مدت 9 سال در خاک زنده بمانند.

سیلیمارین )ماده اصلی و مؤثره گیاه خارمریم( در همه بخش های گیاه یافت می شود، اما در میوه یعنی همان دانه تجمع بیشتری دارد.سیلیمارین از دانه ها به دست می آید و ترکیب خالص سیلیمارین، ساختار7-کرومانول- 3-متیل-تاکسی فولین است. تعداد گل آذین ها به ازای هر گیاه ارتباط مثبت معناداری با تعداد شاخه ها برای هر گیاه و طول برگ دارد و درصد دانه های تولیدشده به ازای هر گیاه رابطه مثبت معناداری با طول برگ، طول ساقه و قطر گل آذین و مقدار سیلیمارین دارد. میوه این گیاه عاوه برترکیبات فلاونوئیدی، حاوی ماده تلخی است که منشأ آن ترکیبات رزینی و ترکیبات روغنی است. مقدار روغن دانه بین 20 تا 25درصد است.

شرایط اکولوژیکی :

خارمریم با اغلب شرایط بوم شناختی ایران سازگار است. تحمل خشکی و شوری را دارد و در مجموع گیاه کم توقعی محسوب می شود. خارمریم گیاهی است مدیترانه ای که در طول رویش به هوای گرم و آفتاب فراوان نیاز دارد. دانه هایش در دمای 8 تا 10 درجه سانتی گراد جوانه می زنند، ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی دانه بین 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. میزان تبخیر و تعرق گیاه خارمریم 6/ 372 میلی متر است.

خواص دارویی :

به سبب استفاده روزافزون صنایع داروسازی از مواد مؤثره این گیاه، ماری تیغال از 20 سال پیش در تعدادی از کشورها در مقیاس وسیع کشت می شود. در اکثر کشورهای غربی )بخصوص آلمان، اتریش و رومانی( و در تعدادی از کشورهای آمریکای جنوبی و جنوب آفریقا همه ساله زمین های زراعی وسیعی به کشت خارمریم اختصاص می یابد. تحقیقات نشان می دهد مصرف مواد مؤثره این گیاه توسط افراد شاغل در صنایع رنگ سازی و شیمیایی نقش عمده ای در جلوگیری از ابتای آنها به مسمومیت های کبدی دارد. از مواد مؤثره ای که از دانه های این گیاه استخراج می شود برای پیشگیری از سرطان کبد و درمان مسمومیت های کبدی استفاده می شود. گزارش تحقیقات متعدد نیز حاکی از آن است که سیلیمارین در کاهش عوارض ناشی از تجویز داروهای ضدسرطان و همچنین تشدید اثر درمانی آنها مؤثر است. سیلیمارین ممکن است به دلیل خواص ضدالتهابی یا تأثیر بر ساخت عروق در بافت سرطانی، از گسترش سرطان پیشگیری کند. سیلیمارین سرطانِ ناشی از اشعه فرابنفش ) UV ( را نیز مهار می کند. گزارش شده است که سیلیمارین بخوبی رشد و تکثیر سلول های سرطان پوست ناشی از اثر اشعه فرابنفش را مهار می کند، ولی در پیشگیری از شروع سرطانِ ناشی از اشعه فرابنفش روی سلول های پوستی بی اثر است. این نتایج حاکی از آن است که احتمالاً سیلیمارین پیشرفت سرطان را مهار می کند، ولی در کنترل شروع سرطان مؤثر نیست. به طور کلی از تمام بخش های گیاه خارمریم بویژه دانه هایش می توان استفاده کرد. در برخی مناطق، برگ های جوان گیاه )با حذف خارها( به عنوان سبزی، سالاد و جایگزین اسفناج مصرف می شوند. ساقه های جوان نیز پس از کندن پوست، خیسانده می شوند و مانند مارچوبه مصرف خوراکی دارند. همچنین ریشه ها را در آب خیس می کنند و پس از گذشت یک شب که تلخی گیاه از بین رفت، آن را مصرف می کنند. این گیاه بر همه بیماری های کبدی اثر مثبت دارد و برای بهبود سیروز،

یرقان، هپاتیت و نیز مسمومیت کبدیِ ناشی از مواد شیمیایی و دارو و الکل استفاده می شود. مصرف سیلیمارین در جلوگیری از ابتا به زخم معده نیز مؤثر است. دریک تحقیق، کاربرد 25 ، 50 و ۱۰۰ میلی گرم سیلیمارین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، به طور معناداری شدت و تعداد زخم های معده را کاهش داده است. عصاره این گیاه به علت داشتن خواص آنتی اکسیدانی و اثرات ضدتوموری به عنوان ماده محافظ برای فرمولاسیون داروهای مراقبت از پوست استفاده می شود. شکل 4 نمونه ای از داروهای گیاهی فرموله شده از مواد مؤثره گیاه خارمریم را نشان می دهد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز :

به طور کلی دسترسی آسان به مواد غذایی زیاد به افزایش رشد گیاه منجر می شود؛ البته این افزایش به همان میزان قادر است بلوغ گیاه را به تأخیر بیندازد. تأثیر تأمین مواد غذایی بر کیفیت و کمیت ترکیبات دارویی مؤثرِ گیاه امری کاماً ناشناخته است. در تولید خارمریم نیز، مانند تمام گیاهان دیگر، رژیم غذایی از اهمیت خاصی برخوردار است. فصل پاییز و هنگام آماده سازی خاک باید 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه کرد. تحقیقات انجام شده در اطراف تهران نشان می دهد نیتروژن فراوان سبب کاهش مواد مؤثره خارمریم می شود. چنانچه زمین تهی از نیتروژن باشد، توصیه می شود 25 تا 30 کیلوگرم در هکتار نیتروژن به عنوان سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد. درمجموع برای یک هکتار مقادیر 200 کیلوگرم کود اوره، 300 کیلوگرم سوپرفسفات تریپل و 100 کیلوگرم سولفات پتاسیم توصیه می شود.

تاریخ و فواصل کاشت :

خارمریم در مناطق سردسیر در فصل بهار و در مناطق معتدل و گرمسیر به صورت محصولی پاییزه کشت می شود. زمان مناسب برای کاشت بهاره در اوایل بهار است. تأخیر در کاشت مناسب نیست، زیرا گیاه به ساقه نمی رود و عملکردش بشدت کاهش می یابد. تحقیقات نشان می دهد زمان مناسب برای کاشت پاییزه خارمریم در اطراف تهران، اواخر تابستان (20شهریور) است. فواصل بین محل کاشت بذور و در نتیجه فاصله بین بوته های خارمریم بر رشد گیاه و محصول تولیدی تأثیر می گذارد. بهتر است فاصله ردیف های کاشت 50 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف 30سانتی متر باشد ( 7 تا 8 بوته در مترمربع) عمق کاشت بذر خارمریم باید 2 تا 3 سانتی متر باشد.

آماده سازی خاک :

به منظور آماده سازی خاک برای کشت خارمریم، زمین را در اولین فرصت پس از برداشت محصولِ قبلی شخم عمیق می زنند. پس از خردکردن کلوخه ها با دیسک و افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز، زمین را تسطیح می کنند. در کشت بهاره، اواخر زمستان بستر خاک را برای کاشت آماده می کنند. پس از کاشت بذرها، برای ایجاد تراکم در بستر خارجی خاک و به منظور هماهنگی در رویش آنها، زمین را غلتک می زنند.

روش کاشت :

کاشت خارمریم از طریق بذر و به صورت جوی و پشته در زمین اصلی انجام می شود  برای هر هکتار زمین به 10 تا 12 کیلوگرم بذر نیاز است. برای سهولت در برداشت مکانیکی بهتر است گیاهان به صورت نواری کشت شوند، یعنی پس از هر 4 تا 5 ردیف در فاصله ای به اندازه 120 تا 150 سانتی متر خالی بماند و در تمام زمین به همین شکل عمل شود. غلتک زدن صحیح و آبیاری کافیِ پس از کشت باعث تسریع و هماهنگی در رویش بذر می شود.

مبارزه با علف های هرز :

بذرها پس از 8 تا 10 روز سبز می شوند. وقتی گیاهان 4 تا 5 برگی شدند، در سطوح کوچک علف های هرز بین ردیف ها و گیاهان را باید با دست و در سطوح وسیع با ماشین )کولتیواتور( وجین کرد. وقتی ارتفاع گیاهان به 30 تا 40 سانتی متر رسید، باید وجین علف های هرز را تکرار کرد و پس از 3 تا 4 هفته سومین و آخرین وجین علف های هرز را انجام داد. پس از آن نیازی به وجین علف های هرز نیست، زیرا گیاهان بسرعت رشد می کنند و مانع گسترش علف های هرز می شوند.

رشد و نمو :

این گیاه در مناطق سردسیر به صورت یک ساله و در خارج از مناطق مدیترانه ای و معتدل یا گرمسیر به صورت دوساله یا چندساله می روید  تولید گل در این گیاه به درجه حرارت های پایین نیاز دارد.

فصل گل دهی معمولا در اواخر بهار و اوایل تابستان و در ماه های تیر، مرداد یا شهریور است. در مناطق بارانی و اکثر مناطق معتدل می توان خارمریم های رنگارنگی را دید که حتی تا اوایل پاییز هم به گل دهی ادامه می دهند. در ایران، اولین گل ها 75 تا 85 روز پس از سبزشدن دانه ظاهر می شوند. گلچه ها کامل و لوله ای شکل هستند. هر گل در حدود 190 میوه و هر گیاه به طور متوسط 6350 میوه در سال تولید می کند که 94 درصد آنها زنده می مانند. طول دوران خواب دانه تحت تأثیر حرارت و رطوبت محیط است. میوه ها می توانند تا بیش از 9 سال نیز زنده بمانند. سرعت رویش در دانه های مسن تر بیش تراز دانه های جوان است.

برداشت :

تحقیقات انجام شده در ایران نشان می دهد در کشت بهاره، میوه ها از اوایل تابستان بتدریج می رسند. هنگام رسیدن میوه ها، گلچه ها خشک می شوند و تارهای بلند و سفیدرنگ )پاپوس( ظاهر می شوند رنگ میوه های رسیده قهوه ای و براق است. میوه های رسیده بسهولت از گیاه جدا و در اطراف پراکنده می شوند. گل آذین ها معمولا در یک مرحله برداشت می شوند. اواخر تیر زمان مناسبی برای برداشت محصول است. سیلیمارین را از تمام بخش های گیاه خارمریم می توان جدا کرد. اما حداکثر مقدار سیلیمارین از دانه ها به دست می آید. میوه هایی که صرفا مدت کوتاهی تا بلوغ نهایی فاصله دارند، در مقایسه با میوه های رسیده، به مراتب سیلیمارین کمتری دارند.

چون خارمریم برگ های بزرگ و انبوهی دارد و اطراف برگ ها را تیغ های فراوانی پوشانده است، فرایند برداشت گل آذین ها با دست، بسیار پرهزینه و زمان گیر است. در سطوح کوچک، گل آذین ها را می توان با داس برداشت کرد، اما در سطوح وسیع کشت، برداشت محصول فقط با ماشین های مخصوص امکان پذیر است. شکل 5 برداشت مکانیزه خارمریم را نشان می دهد. برداشت مکانیکی محصول با استفاده از ماشین آلات روند کار را بسیار سریع تر می کند، اما محصول به دست آمده با این روش از کیفیت خوبی برخوردار نیست؛ زیرا دستگاه دانه های رسیده و نارس را با هم مخلوط می کند و جداکردنشان نیازمند به کارگیری نیروی انسانی و صرف هزینه زیادی است. خشک کردن یا آب گیری شیمیایی روشی است که به گستردگی در کشاورزی به منظور تسریع و هماهنگی در رسیدن محصول برای برداشت مکانیکی استفاده می شود. معمولا از خشک کن ها 7تا 14 روز پیش از زمان برداشت دانه های خارمریم استفاده می شود و به این ترتیب برداشت مکانیکی محصول را تسریع می کند. البته این روش در کشت های ارگانیک قابل استفاده نیست و ضمناً باید مسائل بهداشتی تولید را نیز در نظر گرفت. پس از جمع آوری میوه، آنها را خشک و تمیز و در مکان مناسب نگه داری می کنند. عملکرد بذر متفاوت است و بسته به شرایط اقلیمی و روش برداشت محصول بین 2/ 1 تا 2 تن در هکتار است.

معرفی ارقام اصلاح شده :

به دلیل اهمیت گیاه دارویی خارمریم در تأمین ماده اولیه صنایع داروسازی گیاهی در جهان، مطالعات فراوانی برای معرفی ارقام اصلاح شده با عملکرد کمی و کیفی بالاتر انجام شده است. برای مثال، در کشورمجارستان رقم سیبیلا در سال 1999 میادی معرفی شده است که از لحاظ میزان روغن در بذور دارای برتری است. دپراهوا به عنوان یک رقم غنی از سیلی دیانین، و سیلیبینا به عنوان یک رقم غنی از سیلی بین و ایزوسیلی بینین در کشورهای رومانی و آلمان اصاح شده اند. سایر ارقام اصلاح شده این گیاه عبارت اند از سیلما، سیلمار و سیلیب که به ترتیب در کشورهای لهستان، بلغارستان و جمهوری چک برای تولید فلاونوئیدهای دارویی کشت می شوند.

تاثیرات شوری بر خار مریم :

تنش شوری یکی از مهم ترین و متداول ترین تنش های محیطی تولید محصولات کشاورزی است و بیش از 100 سال است که موضوع بسیاری از تحقیقات بوده است. از کل زمین های قابل کشت در ایران تنها حدود 8/1 میلیون هکتار زراعی هستند. سیستم اصلی تولید محصول در ایران بر اساس کشاورزی فاریاب است و حدود 50 درصد از زمین ها تحت تأثیر انواع اثرات شوری خا کها قرار دارند. منابع خاکی و آبی مستعد شوری از موانع اصلی تولیدات کشاورزی هستند. تخمین زده شده است که در مناطق شور موجود، میانگین کاهش عملکرد ممکن است به بیش از 50 درصد برسد. ازآنجایی که تحمل به شوری در گیاهان فرایندی پیچیده است که موجب تغییرات ریخت شناختی )مورفولوژیکی( و فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی می شود، زنده ماندن و رشد در محیط های شور نیز نتیجه فرایندهای سازگاری مانند انتقال یون و جایگزینی آنها، سنتز محلول های اسمزی و تجمع آنها برای تنظیم اسمزی و تغییر و تبدیل پروتئین ها برای تعمیر سلول هاست. معمولاً بیشترین حد حساسیت به شوری درچرخه زندگی گیاهان هنگام جوانه زدن و در ابتدای رشد دانه مشاهده می شود. بررسی ها نشان داده است که بذور گیاه خارمریم تا 300 میلی مولار پتانسیل شوری نیز جوانه زده اند و از این جهت مانند گیاهان مقاومی همچون گل گندم و زیره سبز هستند. بررسی گلدانی تأثیر سطوح مختلف تنش شوری آب آبیاری بر اجزای عملکرد دو رقم خارمریم حاکی از آن بود که میزان بذر تولیدی رقم اهواز در شوری 9 دسی زیمنس بر متر بیش تر از رقم آلمانی بود. همچنین با افزایش شوری از 1 به 6 دسی زیمنس بر متر، میزان عملکرد دانه شاخه اصلی حدود 12 درصد کاهش یافت. همچنین با افزایش شوری از 1 به 15 دسی زیمنس برمتر، میزان عملکرد دانه شاخه حدود 50 درصد کاهش یافت. لذا انجام تحقیقات مزرعه ای برای تعیین حد تحمل شوری این گیاه ضرورت دارد.

جمع بندی :

استخراج مواد مؤثره از گیاهان دارویی و کاربرد آنها به منظور ساخت داروهایی با منشأ ترکیبات طبیعی، باعث افزایش اعتماد و جلب نظر مردم و افزایش استفاده از این گیاهان شده است. مواد مؤثره موجود در این گیاهان عاملِ خاصیتِ دارویی آنهاست و این میزان ترکیبات تحت تأثیر مدیریت زراعی صحیح افزایش می یابد. باتوجه به سازگاری خوب این گیاه با شرایط اقلیمی کشور و مقاومتش در برابر تنش های محیطی همچون کم آبی و شوری خاک، تولید گسترده این گیاه تحت قرارداد کاشت با شرکت های داروسازی و کارگاه های فراوری گیاهان دارویی توصیه می شود.

کشت این گیاه در گلخانه بصرفه نمیباشد.